Sankcje i fascynacje Zachodu Rosją

Arkhip Kouindji, Elbrus

Jeszcze jedna kartka z wakacji. Z kolorowej, słonecznej Marsylii przemieściliśmy się na północ, jadąc przez zielony Vercors i górską Sabaudię do Genewy. W mieście Kalwina zatrzymaliśmy się na dłużej. Popołudniami, bo za oknem często padało, lubiłam słuchać szwajcarskiego radia. Szwajcarzy francuskojęzyczni mówią powoli i tematy nie są te same co we Francji, na przykład można się dowiedzieć jakie zioła uprawiać  na balkonie, jakie zwierzęta żyją w  Zoo w Garennes czy posłuchać  ludowej muzyki. W szwajcarskim radiu nie ma takiego szalonego rytmu podawania informacji jak w prawie każdym radiu francuskim. Mało mówi się o Ukrainie czy Gazie-więcej o pogodzie, kosmetykach dla psów i korkach w tunelu Sw. Gotharda. Radio szwajcarskie działa jak lekarstwo, relaksujący sport czy zajęcia z jogi...wycisza.

Podczas jednego z takich wakacyjnych popołudni włączyłam więc radio. Usłyszałam głos, ale to nie był głos Szwajcara, nie ta szybkość-to był Francuz, Emmanuel Ducamp, profesor paryskiej Szkoły Luwru i znawca Rosji carskiej. Chyba nigdy w życiu nie usłyszałam tylu komplementów pod adresem Rosji i jej stolicy Moskwy. To była relacja o raju, w jakim żyje 12 mln mieszkańców Moskwy, uczęszczających do ponad 100 teatrów, słuchających koncertów w 25 salach koncertowych i oglądających filmy w 125 kinach. Mówił o pięknym metrze, o zabytkach, o historii Kremla, o przeszłości i przyszłości: „Dzisiejsza Federacja Rosyjska jest kontynuatorem Rosji Carskiej, spadkobierczynią tradycji imperialnych. Nawet nie zdajemy sobie sprawy z tego, jak potężna jest Rosja. Ten kraj był zawsze autokratyczny i taki pozostał do dziś-tłumaczył pan Ducamp, podkreślając, że dziś, tak jak za czasów carskich, istnieje alians „tronu i ołtarza”, że religijny kościół prawosławny wspiera władzę, że siła religijna Rosji rośnie wraz z jej potęgą polityczną. Opowiadał też o związkach Rosji z Europą, o tym jak carowie zapraszali do siebie architektów z Włoch...

W tonie jego głosu wyczuwało się fascynację krajem carów i Putina. Apolityczny, bezkrytyczny dyskurs francuskiego historyka sztuki o carskiej i dzisiejszej Rosji zgrzytał w kontekście podawanych codziennie informacji o wydarzeniach na Ukrainie i nieśmiałych sankcjach ze strony Unii.

W oddalonej o zaledwie 30 minut od Genewy Lozannie, w Pałacu des Beax-Arts trwała natomiast wystawa zatytułowana „Magia rosyjskiego pejzażu”-ze zbiorów galerii Trietiakowskiej w Moskwie. Postanowiłam ją zobaczyć. Nazwiska malarzy takich jak Riepin, Ajwazowski, Utkine, Lewitan ci, którzy  żyli w komunistycznej Polsce znają bardzo dobrze, bo o nich uczono w szkole, wmawiając nam, że są najlepsi na świecie.  Ale teraz, po sześcioletnim doświadczeniu przyglądania się  malarstwu francuskiemu, miałam troszkę inne spojrzenie na malarstwo rosyjskie. Przyznaję się, nie oglądałam tej wystawy przez pryzmat technicznych umiejętności malarzy, choć niektórym nie wolno ich odmówić, lekce pobierali w Paryżu i w Szwajcarii, ale moją uwagę przykuła tematyka. I przyznam się, wystawa mnie zaskoczyła. Na przykład uświadomiłam sobie, że Ukraina czy Kaukaz,  których to Rosja nie chce pozostawić w spokoju były na tej wystawie bardzo obecne, obrazy o tej tematyce malowało wielu rosyjskich malarzy. Druga rzecz, która zwróciła moją uwagę, to ogromna przepaść w rozwoju cywilizacyjnym Rosji, widoczne to było jak na dłoni w pokazanym malarstwie: obrazy błota, rozpadających się drewnianych domów, okutych w szmaty ludzi.

M.Kuzniecow "Swięto"-dziewczyna w stroju ukraińskim

Wystawie towarzyszy wydany przez Szwajcarów katalog, opiewający urodę rosyjskiego pejzażu, świąt ludowych, rosyjskiego folkloru. I w tym właśnie katalogu można też przeczytać o rusofili Szwajcarów i Francuzów, która rozpoczęła się w okresie ostatnich dwudziestu lat XIX wieku a wynikała z „konieczności znalezienia oparcia, po przegranej 1870 roku, w przymierzu na Wschodzie, aby przeciwważyć hegemonię Niemiec”.

Wystawa w Lozannie uświadomiła mi dwie rzeczy: jak bardzo Ukraina  i Kaukaz są elementem rosyjskiej tożsamości narodowej, jak bardzo są obecne w malarstwie oraz jak silna jest w zachodniej Europie rusofilia.

Od wieków. Pamiętacie politykę znienawidzonej przez nas Katarzyny II wobec Encyklopedystów? O tym, jak kupiła za życia bibliotekę Diderota albo jak wykupywała całą produkcję zegarków Woltera w zamian za uznanie ją „oświeconą” carycą. Encyklopedyści, elita intelektualna XVIII –wiecznej Europy wielbili ją, udzielała im wsparcia finansowego. Nie zastanawiali się nad prowadzoną przez nią polityką zagarniania ziem sąsiadujących z Rosją. W XIX wieku, gdy zachodnia Europa zaprzyjaźniała się z kolejnymi carami i budowała ku ich czci mosty ( w Paryżu) i place ( w Berlinie) my byliśmy poddani polityce rusyfikacji. Nie zachwycaliśmy się, bo nawet nie wypadało, rosyjską sztuką ani teatrem, bo ten przecież bojkotowaliśmy. Inna historia, inne doświadczenia...Przez cały XIX wiek, gdy Europa zaprzyjaźniała się z carską Rosją-my jej nienawidziliśmy...Na Zachodzie Rosja nasuwa skojarzenie z takimi postaciami jak Czechow, Bułhakow, Czajkowski, Rachmaninow, Tołstoj i Diagilew-dla nas, niestety, nie tylko... 

Może warto pamiętać, że jesteśmy stosunkowo młodzi w grupie państw, które coś mają w Europie do powiedzenia. Czasem mam wrażenie, że nasz głos niewiele znaczy w obliczu starych, dotartych przez wielki aliansów. Wystarczy przejrzeć prasę czy posłuchać dziennika, aby uświadomić sobie, jak dalece nasz stosunek do Rosji i stosunek do niej Francji czy choćby Szwajcarii się różnią. Zachód był i jest zafascynowany Rosją, nawet jeśli dziś zmuszony jest na nią nałożyć sankcje. My jesteśmy wobec niej o wiele bardziej twardzi, bo więcej przeżyliśmy.

Już po powrocie do Paryża, słuchałam przed dwoma dniami w France Inter rozmaitych specjalistów, Rosjan i francuskich rusofilów przestrzegających przed sankcjami wobec Rosji „bo może to się źle skończyć, bo nie należy poniżać narodu rosyjskiego, który stoi murem za Putinem.” Ale wydźwięk tych wypowiedzi jest jeden. Bo nie chodzi tu tylko, mam wrażenie, o względy gospodarcze, dyplomatyczne czy polityczne, ale o sentymenty. Których my, z racji doświadczeń historycznych nie mamy.

I jeszcze jedno. Jakoś brakuje nam, przynajmniej w Paryżu, polskich intelektualistów, dziennikarzy, ludzi pióra, którzy potrafiliby przedstawić polski punkt widzenia, skończyła się Kultura Paryska, brakuje Wata, Giedroycia, Miłosza, Herlinga-Grudzińskiego czy Konstantego Jeleńskiego. Nie działa polski Instytut Kultury, albo działa, ale tylko pozornie. Szkoda, bo Rosjanie potrafią wpływać na opinię francuską, słychać ich!